كليد مفاهيم, يا معجم موضوعى قرآن كريم, كه به زودى از سوى مركز فرهنگ ومعارف قرآن منتشر مى گردد, حاصل يك دوره تلاش علمى حجّة الاسلام و المسلمين هاشمى رفسنجانى, رياست جمهورى اسلامى ايران واز زمره كتابهاى اطلاع رسانى است.
دانش اطلاع رسانى, دانشى ديرپا وكهن است, ولى شيوه نوين آن, نوپاست. اين دانش, بويژه در مورد قرآن كريم, از ديرباز, مورد استفاده قرارگرفته و كوششهاى وافر وچشمگيرى براى استخراج و عرضه تعاليم بلند آن, صورت گرفته است. درزمينه قرآن, فهرستها ومعجمهاى گونه گونى تاكنون به جهان علم و دانش عرضه گرديده است كه با توجه به كلمات, ادوات, ضماير و عبارات بوده وبه صورت كشف الآيات و يا معجمهاى الفاظ الفبايى سامان يافته اند. افزون بر معجمهاى يادشده, معجمهاى موضوعى گرد آمده در زمينه مفاهيم, اعلام, اماكن و رشته هاى تخصّصى نيز وجود دارند كه همان ملاك سابق را دارند و الفاظ و اشتقاقات صرفى درآنها محور بوده اند. اين دو دسته از معجمها, على رغم اين كه پژوهشگران را به بخشى از اطلاعات مورد نظر رهنمون مى سازند, امّا بخش مهمّ ديگرى, كه برگرفته از دلالت الفاظ و عبارات و ساختار جملات است, همچنان از دسترس علاقه مندان دور مى ماند. البته گرايشهايى دراين زمينه وجود داشته و در ساليان اخير انجام گرفته, امّا كاستيهايى دارند.

به دست آوردن ديدگاه قرآن كريم در يك موضوع, بويژه در مواردى كه لفظ خاصّى درآن مورد وجود ندارد و يا موضوعى در قرآن آمده است, امّا دقيقاً جاى آن با لفظ خاصّى روشن نيست, از مشكلات جدّى محققان و قرآن پژوهان است. به عنوان نمونه: يافتن مباحثى چون سنتهاى الهى, قانونمندى آفرينش, اداره جهان, قانونمندى تاريخ وجامعه, نظام اقتصادى و تربيت و دهها عنوان ديگر, چگونه ممكن است؟ كسانى كه در تفسير قرآن صاحب نظر نيستند يا به مفسّران وعالمان به علوم ومعارف قرآن دسترسى ندارند, چگونه مى توانند اطلاعات و موضوعات مورد نظر خويش را از قرآن به دست آورند؟
گزاف نيست اگر گفته شود:
بدون مطالعه دقيق قرآن از آغاز تا فرجام, چنين منظورى برآورده نمى شود.
حجّة الاسلام والمسلمين هاشمى رفسنجانى در مقدمه تفسير راهنما ازاين مشكل چنين ياد مى كند:
(گاه اتفاق مى افتاد براى پى بردن به نظر قرآن در باره يك موضوع, ناگزير از مطالعه تمامى آن مى شديم واين كار براى تحقيق در موضوعى ديگر, بايد تكرار مى شد.)1
افزون آن كه لازم است هرپژوهشگر, جداگانه در هرموضوعى اين تلاش علمى را براى خود به عمل آورد. چنين امرى استفاده عمومى از تعاليم قرآن را ناممكن ساخته, وقت زيادى را به خود مشغول خواهد كرد. ازاين رو, ضرورى است براى به دست آوردن ديدگاه قرآن كريم در زمينه هاى مختلف, به مفاهيم و دلالت الفاظ وعبارات توجهى بيش از گذشته مبذول گردد واين تلاش با توجه به ابعاد زير صورت پذيرد:
1. براساس دلالتهاى مطابقى, تضمنى, التزامى و اقتضايى الفاظ و جملات, به روشنى دلالتها ومرادهاى آن به دست آيد.
2. الفاظى كه داراى معانى متفاوت بوده واحتمالات درخور پذيرشى دارند و يا به دليل واقع شدن واژه در ميان جمله اى, آن لفظ معنايى غير از معناى لغوى رايج خود مى دهد, با ملاحظه جمله, معناى آن, به طور دقيق, روشن گردد.
3. براساس شأن نزولهاى معتبر در باره احكام, موضوعات, اعلام, اماكن و موارد تاريخى, كه بى گمان اطلاعاتى فراتر از الفاظ موجود ارائه مى كند وجزء تعاليم قرآن به حساب مى آيد, زواياى جديدى از اطلاعات برگرفته شود.
4. روايات وارد شده از معصومين(ع) در تفسير آيات, خود جايگاه ويژه اى در به دست آوردن مراد و معناى آنها دارد. چه بسا آيات بسيارى, معنايى غير از معناى ظاهر ورايج آن داشته باشد. اين ديدگاههاى تفسيرى, بايد در تفسير و برداشتها لحاظ گردد.
5. ارتباط فرازهاى يك آيه ويا ارتباط چند آيه با يكديگر و وحدت سياق ويا گرايشهاى موجود در آيات, مقاطع زمانى و مكانى نزول آنها و ساختار ادبى جملات, بى گمان در تفسير دخالت دارد كه با توجه به آنها نيز مفاهيمى قابل استخراج است.
6. اطلاعات مسلم بيرونى (اعم از عقلى و نقلى) كه چه بسا آيه اى ناظر به آنها بوده و يا دخالت دادن آنها, تفسير بهتر و روشن ترى از آيات به دست مى دهد, نيز بايد در برداشتهاى مدنظر باشد.
اينها و جز اينها, عواملى هستند كه اطلاعات قرآن كريم را از دلالت ابتدايى الفاظ فراتر مى برند. برخى ازآنها, هيچ گاه در معجمهاى ترتيب يافته براساس الفاظ, نقش وجايگاهى ندارند وطبيعى است كه با واژه هاى موجود در قرآن هيچ گاه نمى توان اطلاعاتى وسيع و گسترده به دست آورد.
گفتنى است چنين شيوه اى, به معناى تحميل عقيده و نظريه اى بيرونى بر قرآن نبوده ونيست تا آن را تفسير به رأى و ناروا دانست; چرا كه تفسير به رأى, نسبت دادن ديدگاهى به قرآن كريم, بدون داشتن دليل عقلى ويا نقلى برآن و تنها براساس تمايل و استحسان است2.
كتاب كليد مفاهيم قرآن, نخستين تلاش در راستاى تنظيم معجم موضوعى مفاهيم قرآن كريم است كه تا حدودى براساس ملاكهاى يادشده, تنظيم شده است.

از نوشته هاى آقاى هاشمى رفسنجانى چنين برمى آيد كه ايشان ساليانى درصدد انجام اين طرح بوده است:
(با نشر اولين جلد ازاين اثر, كه در نهايت زمينه تدوين كليد مفاهيم قرآن را فراهم مى آورد, تحقق آرزوهاى ديرينم را نزديك مى بينم; آرزوهايى بس ديرپا كه از دوران تحصيل و تحقيق در معارف اسلامى, در انديشه و روحم ريشه مى گرفت.)3
امّا به دليل وجود مشكلات و حضور فعال ايشان در مبارزه, انجام آن ميسّر نبوده است. تا اين كه در سال 1354 در پى دستگيرى و مشخص شدن مدت زندان, فرصت را براى برآوردن آرزوى خويش مناسب مى بيند. على رغم فراهم نبودن امكانات لازم ومناسب نبودن محيط, در تاريخ 1354/5/1 با در دست داشتن تنها يك دوره تفسير مجمع البيان, فيش بردارى را آغاز مى كند. با تلاشى جدّى وپيگير, از آغاز تا پايان قرآن كريم را موضوع نگارى مى كند. حاصل آن تلاشها, 22 دفتر 100 و 200 برگى با 31590 فيش است.
گفتنى است اين طرح, بدون هيچ پيشينه اى (دست كم براى نويسنده) طرحى ابتكارى است كه نويسنده دربرخورد با موضوعات جديد ودر پى يافتن ديدگاه قرآن, آن را پى ريخته و در فرصتى مناسب به اجرا گذاشته است.
حجّة الاسلام و المسلمين هاشمى رفسنجانى, به دليل اشتغالات پس از انقلاب اسلامى, مجموعه يادداشتهاى تفسيرى خود را براى تكميل وآماده سازى جهت نشر, به دفتر تبليغات اسلامى واگذارد. براى برآوردن هدف يادشده, مركز فرهنگ ومعارف قرآن در سال 1366 تأسيس شد. مسؤولان, پس از مطالعات و بررسى همه جانبه, جهت تكميل و اصلاح نهايى فيشها, گروههايى مختلف از طلاب فاضل را تشكيل دادند و باعنايت به فيشهاى موجود, يكبار ديگر از آغاز تا فرجام فيش بردارى گرديد كه بالغ بر سه برابر فيشهاى موجود فراهم آمد. تاكنون 3 مجلّد از مجموعه يادشده موضوعات به نام (تفسير راهنما) به چاپ رسيده ومجلدات ديگر درحال آماده سازى است.

در حاشيه اصلاح وتكميل فيشها, براى اين كه اين يادگار عظيم علمى, جداگانه مورد بهره بردارى قرار گيرد, كليه دفاتر حجّةالاسلام والمسلمين هاشمى, توسط گروهى از محققان اين مركز ويراستارى و نمايه سازى گرديده و برنامه تبيان 3 ساخته و در سال 1371 به علاقه مندان عرضه گرديد4.
ايشان در مقدمه اى كوتاه بر آن برنامه, نوشته است:
(تبيان 3 را گامى در جهت خواسته ديرينم مى بينم. آرزويى كه سالها از وقت و نيرويم را با اميد و نشاط صرف آن كردم. آرزوى تهيه كليد و ارائه راه روشنى براى فتح ابواب ورود به وادى مقدس بيكران قرآن كريم.)
برنامه تبيان 3 با 1895 كليد واژه و 30915 عنوان فرعى و 15219 عنوان مركب غير تكرارى و 81174 عنوان مركب تكرارى, همان گونه كه نويسنده يادآورى كرده است, نخستين مرحله از مراحل تلاشهايى گسترده براى بهره بردارى از قرآن كريم است:
(اوّلين مرحله از مراحل بهره بردارى از مهم ترين ذخيره تلاشهاى علمى ام مى باشد كه به دنبال خود مراحل بالاتر وجامع ترى را دارد.)
پس از انتشار برنامه نرم افزارى تبيان 3 و استقبال علاقه مندان از آن, به دليل وجود اطلاعاتى مفيد در اين مجموعه علمى, مسؤولان مركز ياد شده, تصميم گرفتند آن برنامه را به صورت كتاب در آورند تا كسانى كه امكان و توان استفاده از كامپيوتر را ندارند, بتوانند ازآن بهره گيرند. بدين منظور, سه طرح زير در دستور كار قرار گرفت:
1. چاپ نمايه ها و موضوعات, همراه با آياتى كه موضوعات ونمايه ها ازآنها برداشت شده است. فايده چنين طرحى اين است كه استفاده كنندگان همه اطلاعات را يكجا در اختيار دارند ونيازى به مراجعه قرآن نيست.
2. چاپ نمايه ها همراه با آياتى كه موضوعات و نمايه ها ازآن برداشت شده است.
3. رده بندى نمايه ها بدون آوردن آيات.
سرانجام, پس از بررسيهاى طولانى و گسترده, طرح سوم به تصويب رسيد و اجراى طرح چاپ نمايه ها همراه با آيات, موكول به اتمام تفسير راهنما گرديد كه پيش بينى مى شود اين طرح, كتابى بالغ بر 20 مجلّد شود و در آينده اى نه چندان دور, در دسترس علاقه مندان قرار گيرد.
براى اجراى طرح سوم, گروهى مجموعه نمايه هاى موجود را كه بيش از 164000 عنوان تكرارى تركيبى بود, مورد بازبينى و حك و اصلاح قرار دادند. پس از اصلاحات جديد, كليه واژه ها بالغ بر 2000 عنوان شد كه به صورت الفبايى ـ موضوعى رده بندى شده است.

معجم موضوعى قرآن, برخلاف كاستيهايى كه سامان دهندگان آن, پذيرفته اند, داراى ويژگيهايى است كه ساير معجمهاى منتشره تاكنون, آن جامعيت را ندارند.
اين ويژگيها عبارتند از:
1. اين معجم, به صورت الفبايى ـ موضوعى رده بندى شده است. به اين معنى كه براى موضوعات, كليد واژه تعيين گرديده است و كليد واژگان براساس حروف الفبا تنظيم شده اند. هرعنوانى كه از جهت معرفتى, در حوزه آن كليد واژه قرار دارد, در ذيل آن آورده شده است. جويندگان براى يافتن اطلاعات مورد نياز خود, بايد به كليد واژگان مراجعه كنند و اطلاعات مربوط را در زير آنها بجويند.
2. كليد واژگان ونيز عناوين فرعى براساس اصطلاحات رايج زبان فارسى برگزيده شده اند, تا كسانى كه با زبان عربى آشنايى ندارند, به آسانى بتوانند ازآن استفاده كنند. تنها در مواردى كه واژه عربى,شناخته شده تر از واژه فارسى بوده, آن واژه, انتخاب گرديده است. همچنين در مواردى كه واژه اصطلاح قرآنى بوده و تبديل آن به فارسى گويايى لازم را نداشته و يا شبهه آميز بوده, همان اصطلاح به كار برده شده است.
3. مفاهيمى كه با عناوين ديگر, ارتباط معرفتى دارند و هر يك از آنها مى تواند در توسعه و يا تكميل اطلاعات ديگرى مفيد واقع شود, با رمز نيز ر. ك (نيز رجوع كنيد) ارجاع داده شده است.
4. واژگان مترادف مشخص شده و آن واژه اى كليد واژه و مدخل قرار گرفته است كه رايج تر و جامع تر است وواژگان هم معنى و مشابه با رمز ر. ك به مدخلى اصلى ارجاع گرديده است, تا علاوه بر پرهيز از پراكندگى اطلاعات, واژگان نوين وشناخته شده در عرف استفاده كنندگان, جايگاه خود را در ميان اطلاعات داشته باشد.
5. موضوعات, اماكن, اعلام و حوادث تاريخى كه در قرآن به آنها تصريح نشده, بلكه به اشاره آمده , دراين مجموعه گردآورى شده است كه ازاين جهت, راهگشاى خوبى براى پژوهشگران است.
6. گستره اطلاعات دراين معجم, بسيار فراتر از معجمهاى موجود است و براساس نكات ياد شده در مباحث پيشين, اطلاعات و موضوعاتى آمده است كه منحصر به فرد است. از اين روى, علاوه بر تعيين حدود و وسعت اطلاعات, موجب ايجاد ذهنيّت براى پژوهشگران جهت انجام پروژه هاى علمى درزمينه قرآن و مفاهيم آن و يافتن عناوين جديد مى شود.
در پايان, از همه علاقه مندان به ساحت مقدس قرآن كريم, درخواست مى شود هرگونه پيشنهاد و يا طرح خود را جهت هرچه جامع تر شدن كليد مفاهيم قرآن به مركز فرهنگ و معارف قرآن ارسال دارند.